سال آبی و غم ادامه‌دار کم‌آبی

سال آبی جدید ایران از مهرماه هر سال شروع می‌شود و میزان بارش‌ها در سال گذشته آبی نشان می‌دهد یک‌سوم کمتر از میانگین بلندمدت بوده و تمام استان‌ها با کم‌بارشی شدیدی مواجه بودند. در این میان بارش‌ها در چند استان آن‌قدر شدید است که از حالا می‌توان خطر خشکسالی و صدمات ناشی از آن به بخش کشاورزی را پیش‌بینی کرد.

از سال ۱۳۷۴ دوره طولانی خشکسالی در ایران آغاز شده و در اغلب سال‌ها بارش سالانه پایین‌تر از میانگین بلندمدت بوده است. با وجود این، افزایش بارش‌ها در سال ۱۳۹۸ برخی اقلیم‌شناسان را به این نتیجه رسانده بود که دوره خشکسالی در ایران رو به پایان است، اما کاهش چشمگیر بارش‌ها در سال‌های اخیر موجب شده خشکسالی بار دیگر مطرح شود. از سویی بحث کاهش ذخایر برف کشور نیز مزید بر علت شده است. طی ماه‌های برف‌خیز که باید میزان معتنابهی برف در ارتفاعات جمع شود، افزایش عمومی درجه حرارت هوا سبب شده به‌ویژه در حوضه آبخیز زاگرس، ذخیره برفی و روان‌آب‌ها به‌شدت کاهش یابد. به این ترتیب دبی رودخانه‌ها در فصل گرم سال بسیار کمتر از شرایط نرمال بوده و می‌تواند موجب ایجاد نگرانی‌هایی در حوزه کشاورزی شود و حتی تامین آب مناطق روستایی و شهری را نیز به‌دنبال داشته باشد.

حال و روز استان‌های ایران اصلا خوب نیست و گویی پاییز هم قصد ندارد آبی روی آتش بی‌آبی‌ها بپاشد. نزدیک دو دهه است که سیستان و بلوچستان به‌دلیل بارندگی‌های کم از خط قرمز خشکسالی عبور کرده است و مردم شهر‌های بزرگ استان نیز فاقد آب آشامیدنی سالم هستند چه برسد به روستاها. در این میان پروژه شیرین‌سازی آب دریای عمان و انتقال از چابهار به کندی پیش می‌رود.

در همدان که روزی به‌عنوان دشت آب‌های زیرزمینی شهرت داشت، حالا قنوات و چشمه‌هایش اسیر خشکسالی‌هایی شده‌اند که توان آن‌ها را بریده است. در گذشته‌ای نه چندان دور ۳۰ هزار هکتار از اراضی آبی و باغات همدان از طریق قنوات آبیاری می‌شدند که اکنون اکثر آن‌ها دچار مشکل هستند. در همدان تعدادی قنات عالی از‌جمله بین‌النهرین و شریعتی وجود داشت که امروز برخی از آن‌ها در زیر ساختمان‌ها مدفون مانده‌اند و از مجرای آن‌ها برای فاضلاب استفاده می‌شود.

کمی آن‌طرف‌تر یعنی در کرمان، تاثیرات کاهش نزولات و خشکسالی در سال‌های گذشته چنان عظیم بود که بارش‌های خوب بهاری هم اثر ملموسی بر سفره‌ها و منابع آبی این دیار کویری نگذاشته و همچنان کشاورزان در اندوه بی‌آبی زانوی غم بغل گرفته‌اند. کرمان با آب و هوای خشک و نیمه‌خشک همواره با کمبود بارش‌ها مواجه بوده است و پیشینیان با حفر قنات‌ها و طراحی سیستم آبیاری کهن و با مدیریتی تحسین‌برانگیز از این نعمت ارزشمند استفاده می‌کردند. تغییر اقلیم، بروز خشکسالی و کاهش نزولات آسمانی در کنار حفر چاه‌های غیر‌مجاز و برداشت بی‌رویه آب‌های زیر‌زمینی، سفره‌ها و منابع آبی استان را تا حد بسیار زیادی تخلیه کرده است، طوری‌که در سال‌های اخیر تاثیرات بسیار منفی در کاهش کیفیت و کمیت محصولات کشاورزی و آب شرب را شاهد بودیم. اما به‌رغم نزولات جوی در سال‌جاری باید این نکته را در نظر داشت که خشکسالی‌های انباشته دو دهه گذشته، تراز بسیار منفی برای میزان ذخایر آبی ایجاد کرده است که این فاصله به آسانی جبران نمی‌شود.