جدال میان امید و ناامیدی

ماحصل همین فاصله‌گذاری تئاتری، این شد که طی بیش از نیم‌قرن، تئاتر وظیفه اصلی‌اش فرهنگ‌سازی و آموزش هنجارها و ارزش‌های جامعه را به فراموشی سپرد و به عنوان یک هنر لوکس و تجملاتی خود را معطوف به نیازها و سلایق خاص کرد.  در چندساله اخیر، فرهنگ‌سازی و هویت‌سازی به عنوان یک دغدغه در جامعه باعث شد تئاتری‌ها هم شانه به شانه دیگر متولیان این حوزه، با نگاهی به گذشته و تمرکز بر شیوه‌های اجرایی هنرمندان سنتی به سمت مخاطب عام بیایند. ماحصل این بازگشت به عقب، رونق هنرهای نمایشی ایرانی و سنتی، توسعه آنها و از همه مهم‌تر، همسو نمودن‌شان با سیر توسعه تکنولوژی و شرایط حاکم بر جامعه امروزی بود. نمایش‌های میدانی بزرگ که به نوعی توسعه‌یافته تعزیه، هنر ناب ایرانی است از دل همین تفکر بیرون آمد. سابقه این شیوه اجرایی به سال ۱۳۸۳ و اجرای نمایش «شب آفتابی» اثر بهزاد بهزادپور بود. استقبال بی‌نظیر مخاطبان از این نمایش و تاثیری که بر جامعه گذاشت، باعث شد تا این شیوه نوظهور به مرور به یک اسلوب نمایشی برای تعامل با مخاطب عام تبدیل شود. شبی در کهکشان، فصل شیدایی، تنهاتر از مسیح، محشر، سرزمین خورشید، روشنایی شب تار، جهان بانو و... از جمله نمایش‌هایی بود که بر پایه همین تفکر تولید شدند و به اجرا درآمدند.  «بازگشت» آخرین نمونه از این دست نمایش‌های میدانی است که به کوشش موسسه سینمایی ققنوس و نویسندگی و کارگردانی حسن بزرا  این روزها در بوستان ولایت روی صحنه است.
     
نمایش‌های میدانی، هنر بومی ایرانی
شب آفتابی که شروع شد، استقبال به قدری زیاد بود که مورد تمجید بسیاری از مسئولان کشور قرار گرفت. در همان ایام رهبر معظم انقلاب از دست‌اندرکاران این مجموعه دعوت کردند و در آن دیدار ایشان فرمودند که این کار مثل تئاتر از غرب به ما نرسیده؛ طراحی بومی و اسلامی دارد و مردم ارتباط خوبی گرفته‌اند و فرمودند که این کار باید تکثیر شود و در انحصار افراد نماند و این کار را باید به شهرهای مختلف ببرید. این پیام مهم، روحیه تازه‌ای برای گروه‌های نمایش بود تا با قدرت و تلاش بیشتر به سمت تولید این‌گونه آثار همت گمارند که نتیجه‌اش تاسیس موسسه ققنوس زیر نظر موسسه اوج بود. موسسه‌ای که حالا دیگر به یک کمپانی تئاتری تبدیل شده است.  علی اسماعیلی، تهیه‌کننده نمایش «بازگشت» با تاکید براین‌که موسسه سینمای ققنوس تبدیل به یک کمپانی تولید نمایش‌های میدانی شده است، به جام‌جم گفت: این موسسه یکی از مراکز وابسته به سازمان هنری-رسانه‌ای اوج است که متولی برگزاری نمایش‌های میدانی است و اکنون تبدیل به یک کمپانی شده است. در گذشته اگر قصد داشتیم یک نمایش میدانی را اجرا کنیم، شاید نزدیک به دو سال نیازمند تولید محتوا و سپس آماده‌سازی و پیش‌تولید بودیم؛ مراحل پیش تولید حداقل شش ماه تولید می‌کشید تا نهایتا بتوانیم یک‌ماه نمایش اجرا کنیم ولی امروز این فرآیند به‌صورتی است که فاصله اجرای نمایش‌های بیگ‌پروداکشن این موسسه کمتر از ۱۰ روز است و این به همت یک کار جمعی صورت می‌گیرد که توانسته یک کمپانی تولید نمایش‌های میدانی را در تهران راه‌اندازی کند. 
اسماعیلی ایجاد نمایش‌های میدانی در کلانشهرهای کشورمان را ضرورت دانست و ادامه داد: تلاش می‌کنیم در کلانشهرها مراکز توانمند را با ظرفیت استانی ایجاد کنیم تا این محصولی را که رهبر انقلاب از آن به عنوان «محصول هنری بومی ایرانی» یاد کردند که از غرب نیامده‌است، بتوانیم تقویت کنیم. افراد زیادی از سراسر ایران با این موسسه در ارتباط هستند و مطالبه برگزاری چنین نمایش‌هایی را دارند؛ لذا ما قصد داریم این فعالیت‌ها را توسعه دهیم، هرچند ظرفیت و امکان محدود است اما امیدواریم روزی بتوانیم این اثر بومی ایرانی را در تمام شهرها با محتوای مختلف اجرا کنیم. او محتواهای بومی ایرانی ــ اسلامی را مناسب اجرا در نمایش‌های میدانی دانست و یادآور شد: نمایش‌های میدانی بالاترین اثر را بر مخاطب دارند؛ ما یک فیلم سینمایی را اگر با درجه یک‌ترین عوامل و بهترین جلوه‌های ویژه، محتوا، نوع تکنیک فیلمبرداری و بازی تولید و به مخاطب عرضه کنیم، در نهایت این تصویر روی پرده سینما می‌نشیند؛ درحالی که مخاطب در نمایش میدانی در دل حادثه است و تمام اتفاقات را به صورت زنده و واقعی می‌بیند. این میزان نزدیکی مخاطب به حادثه، عامل تاثیرگذار است. به خاطر همین است که نمایش میدانی جزو اثرگذارترین آثار هنری در میان هنرهای نمایشی است. تهیه‌کننده نمایش بازگشت خاطرنشان کرد: نمایش‌های میدانی که در ایران اجرا می‌شود، هیچ مشابهی در دنیا ندارد و رهبر معظم انقلاب ناظر بر همین ویژگی‌ها، درباره کارهایی که صورت گرفته فرموده‌اند نمایش بومی ایرانی است و مثل تئاتر و سینما از غرب به ما نرسیده‌است.
     
نگاهی متفاوت به فلسفه امید 
جدیدترین و در عین حال متفاوت‌ترین نمایش میدانی موسسه ققنوس به خوبی نمایانگر تلاش و جدیت عوامل اجرایی است؛ نمایشی دراماتیک همراه با دکورهایی متنوع که در آن با نگاهی متفاوت امید و ناامیدی به چالش کشیده شده‌است. محور اصلی بازگشت که سعی دارد با وام‌گیری از مقاطع و روایت تاریخ مخاطب را با خود همراه کند، صبر، امید و توکل در برابر یاس و نا امیدی است. انتخاب یک موضوع مهم که شاید جای آن در نمایش به شدت خالی باشد، برای یک نمایش میدانی که مخاطب عام گسترده دارد نشانه‌ای از هوشمندی تیم سازنده است. 
علی اسماعیلی با تاکید بر این ‌که موضوع نمایش بازگشت تقابل یاس و امید است، گفت: بخشی از صحنه‌هایی که در طول نمایش اجرا می‌شود، مربوط به قصص قرآنی و تاریخ انبیاست. بخش دوم نمایش یک فضای جدید از دوران امیرکبیر تا تاریخ معاصر و پیش از انقلاب است که بعد با دوران عصر کنونی گره می‌خورد. او افزود: اگر مسأله‌ امید را همانند یک تابلوی نقاشی و دارای قطعات مختلف در نظر بگیریم، هر تکه‌ از این پازل یک نوع از ناامیدی به‌همراه دارد. امروزه شاهد انواع ناامیدی هستیم؛ مشکلات اقتصادی، تحریم، ظلم به مظلوم، عاشقانه‌های ناامیدانه، بیماری، گرفتاری و صدها مدل دیگر ناامیدی را می‌توان نام برد. ما چند مدل ناامیدی را که خیلی از افراد به صورت روزمره درگیر آن هستند و ذهن خیلی از جوانان را درگیر کرده است، انتخاب کردیم و براساس همین مسائل به دل تاریخ رفتیم و جست‌وجو کردیم که در کجای تاریخ از خلقت آدم تا به امروز با چنین اتفاقی روبه‌رو بوده است و مابه ازای تاریخی برای آنها پیدا کردیم و آن را با حلقه‌ وصل‌هایی که از نظر تکنیک و درام ایجاد کردیم به دل داستان آوردیم تا به یک نمایش جامعی برسیم.
این تهیه‌کننده با تاکید بر این‌که نمایش بازگشت روایت دغدغه جوان امروزی است، تصریح کرد: بسیاری از جوانان و نوجوانان و بزرگسالان گرفتار مسائلی هستند که در نمایش مطرح شده است؛ البته ادعا نداریم که نمایش بازگشت نهایت یک کار درباره امیدبخشی است اما یک محصول در برابر هزاران محصولی است که می‌تواند برای مخاطب ایجاد امید و انگیزه کند تا به او بفهماند که باید در مقابل یأس و ناامیدی، ایستادگی کرد. چرا نباید این نمایش همزمان در سراسر کشور اجرا شود؟! امیدواریم تمام کسانی که دغدغه‌مند فعالیت فرهنگی در کشورمان هستند، کمک کنند تا بتوانیم در تمام استان‌ها با عوامل بومی هر استان که بحث کادرسازی در استان‌ها را به‌همراه خواهد داشت و یک نوع کارآفرینی است، حداقل یک مرکز نمایش میدانی ایجاد شود. این مراکز خواهند توانست در طول سال به مناسبت‌های مختلف در عاشورا، ایام شادی و ماه رمضان به موضوعات مختلف فرهنگی، اجتماعی، آیینی و بومی بپردازند.
     
تلاش برای تغییر سلیقه مخاطب عام
کارشناسان تئاتر درباره نمایش‌هایی که در سال‌های اخیر توسط این گروه اجرا شده است، به بالا بودن سطح کیفی آن اذعان و بر این نکته تاکید داشته‌اند کارگردانی و اجرای این نمایش‌ها به‌دلیل حجم ‌کاری، طراحی لوکیشن‌های جذاب و متنوع، بهره‌گیری درست از موسیقی، نور و تعداد بالای هنروران متعددی که بسیاری از آنها اولین تجارب کار هنری را سپری می‌کنند کار بسیار سختی است لذا در مجموع تیم موسسه هنری ــ رسانه‌ای سینمای ققنوس طی این سال‌ها با اجراهایی که به صحنه آورده موفقیت خوبی حاصل کرده است.
حسن بزرا، نویسنده و کارگردان نمایش بازگشت در این خصوص به جام‌جم گفت: این نمایش به لحاظ فرم و دکور پروداکشنی سنگین و به لحاظ محتوایی بر موضوع امید تکیه دارد. به نحوی که برای هر پرده از نمایش دکور خاصی طراحی شده و به مثابه یک سکانس از یک فیلم سینمایی است. وی در پاسخ به این سؤال که بعد از این سال‌ها و اجرای چند نمایش موفق تاریخی در بوستان ولایت، چقدر این لوکیشن به‌عنوان یک فضای تئاتری نظیر همتایان خود بین مردم پایتخت جاافتاده است، توضیح داد: دغدغه اجرای نمایش‌های مردمی از خیلی سال ‌پیش دغدغه سازمان هنری ــ رسانه‌ای اوج بوده است؛ مقام معظم رهبری نیز بارها بر اهمیت این‌که هنر نمایش باید به میان مردم برده شود، تاکید داشتند اما تئاتر تا پیش از این عمدتا مربوط به قشر مرفه جامعه محسوب می‌شده است و همیشه مراکز و سالن‌هایی نظیر تالار وحدت و تئاترشهر و در سال‌های اخیر سالن هتل اسپیناس پالاس با بلیت‌های گران‌تر میزبان مخاطبان نمایش بوده‌اند و البته طیف خاصی را جذب کرده‌اند. به‌ویژه سالن اسپیناس پالاس که اگر یک خانواده بخواهند تماشاگر آثار به‌اجرارفته در آنجا باشند، باید هزینه زیادی را در این شرایط اقتصادی صرف کنند اما اوج در آثار نمایشی خود بیشتر تلاش کر‌ده به سمت مر‌دم برود؛ در مناطقی که شاید به لحاظ مالی کم‌بضاعت هستند و امکان هزینه‌کردن برای تماشای تئاتر را کمتر دارند این ظرفیت را فراهم کر‌ده است تا از آنها میزبانی کند. در این امر از کیفیت نیز غافل نبوده و اتفاقا با بهترین کیفیت آثاری را تولید کرده است. وی درباره تاثیر کیفی اجرای تئاتر در مناطق کم برخوردار شهری عنوان کرد: قطعا تاثیر این اتفاق به‌تدریج در میان مردم آن مناطق مشهود خواهد بود. وقتی مخاطبان محتوایی با کیفیت و فرم جذاب را تماشا می‌کنند، سطح سلیقه و نگاه‌شان نسبت به هنر و مسائل مختلف ارتقا می‌یابد. نمایش‌های میدانی اوج باکیفیت و خوب است که حتی اگر به‌اصطلاح سلبریتی‌ها و چهره‌ها نیز بخواهند شاید در توان‌شان نباشد حتی با در اختیار داشتن بهترین امکانات آنها را تولید کنند.
وی درباره مضمون نمایش بازگشت ادامه داد: همه ما در طول زندگی با مقوله‌ای به نام امید دست و پنجه نرم کرده‌ایم، این معنا دغدغه بشر از ازل تا ابد نیز بوده و هست و امید منشأ روحانی و خدایی دارد و همواره با ناامیدی که منشأ شیطانی دارد در تقابل است، وقتی به سمت امید کشیده شده‌ایم در واقع به سوی نور رفته‌ایم و هر وقت ناامیدی در زندگی‌مان غلبه کرده، تبعات سختی را به دنبال داشته است. صحبت از امید در نمایش بازگشت، کار ساده‌ای نبود و ممکن بود انگ شعاری بودن به این اثر زده شود اما وقتی چنین مفاهیمی دستمایه آثار هنری قرار می‌گیرد و به نمایش و فیلم تبدیل می‌شود به‌ویژه زمانی که روی آن خوب فکر و آن موضوع درک شده باشد، می‌تواند تاثیرگذار شود. همچنین وقتی مفاهیمی مثل امید در یک اتفاق و داستان ساده ملموس از زندگی برجسته شود، مخاطب را به فکر می‌اندازد یا زمانی که در داستان‌هایی که تاکنون شنیده نشده بزنگاه و نبردی بین امید و ناامیدی را نشان می‌دهید، این خروجی را تماشاگر می‌پذیرد. در نمایش بازگشت، اتفاق از زمان حال شروع می‌شود از بزنگاه امید و ناامیدی و بعد لحظه ناامیدی را می‌بینیم. در تاریخ می‌گردیم و وقتی به زمان حال برمی‌گردیم، شخصیت اصلی را می‌بینیم که قبلا در چه مسیری بوده و به چه شرایطی می‌رسد و چطور‌ به زندگی‌اش برمی‌گردد. وی در پاسخ به این‌که چرا در‌تئاترهای مردمی کمتر از بازیگران چهره استفاده می‌شود، گفت: در این تئاترها ازجمله نمایش بازگشت هم می‌توان از بازیگر استفاده کرد و هم نیازی به این انتخاب نیست. در بعضی نمایش‌ها این امکان وجود دارد و در برخی دیگر نیازی احساس نمی‌شود. در اینجا فرم و اتفاقات نمایش، بازیگرمحور‌ و چهره محور نبود که بخواهیم به‌واسطه چهره‌ها مخاطب را جذب کنیم. این قصه خود نمایش‌ است که جذابیت ایجاد می‌کند و افراد در آن تعیین کننده نیستند، البته ما تاکنون در صداگذاری از گویندگان درجه یک در کارهای‌مان استفاده کرده‌ایم.

نهایت جدال امید و ناامیدی
بازگشت، روایتی از سرانجام و انتخابی اشتباه، ازآغاز تا پایان راه است. روایت آن لحظات از زندگی که ممکن است هرکدام از ما در آن مورد آزمایش روزگار قرارگیریم‌. این داستان روایت صبروامید وتوکل دربرابر یاس وناامیدی است. داستانی بسیار تاثیرگذار که این روزها اکثرمان با آن روبه‌رو هستیم و شاید هم حالا دیگر به‌دنبال راهی برای برون‌رفت از آن می‌گردیم. به همین دلیل هم دیدن نمایش بازگشت را به شما پیشنهاد می‌کنیم. نمایشی که مطمئنا تاثیر بسزایی بر شما خواهد گذاشت.