مرگ خليج گرگان، تولد ۶۰ هزار هکتار ریزگرد نمکی

سال‌هاست خلیج گرگان گرفتار چالش‌هایی از جمله کمبود آب برای تجدید حیات آبزیان، شکار بی‌رویه، لایروبی نکردن کانال‌های آبرسان و افزایش تعداد آب‌بندان و مزارع پرورش ماهی در بالا دست شده و این عوامل بر بحرانی شدن شرایط منطقه افزوده است. با این‌که در دهه‌ها و دولت‌های گذشته توجهی به این خلیج نمی‌شد و حال این زیست‌بوم هر روز بدتر از قبل می‌شد اما با روی کار آمدن دولت سیزدهم، رئیس‌جمهور شخصا دستور داد طرح‌ها و برنامه‌های احیای خلیج گرگان عملیاتی شود و نگذارند به حال و روز دریاچه ارومیه مبتلا شود. با این‌که کار احیا و لایروبی از ابتدای سال 1401 شروع و به گفته مسئولان با پیشرفت خوبی همراه بود اما در اوایل امسال استاندار گلستان با اشاره بر ضرورت احیای هر چه سریع‌تر خلیج گرگان و تکمیل پروژه‌های نجات‌بخش این پهنه آبی، گفت خشک شدن این خلیج و ایجاد ریزگردهای نمکی تأثیرات فراملی دارد. البته این مسئول چند روز پیش هم دوباره حرف‌هایش را تکرار و خطاب به نمایندگان استان گلستان در مجلس شورای اسلامی گفت که با خشک شدن آن ۶۰ هزار هکتار کانون ریزگرد نمکی ایجاد می‌شود.

شهریورماه 1400 بود که برخی رسانه‌ها خبر خشکی 30 درصدی خلیج گرگان را منتشر کرده و همه توجه‌ها را از دریاچه ارومیه به ضلع جنوب‌شرقی دریای خزر کشاندند. برخی شباهت‌های خلیج گرگان با وقایع زیست‌محیطی در ارومیه، نگرانی فعالان محیط زیست و مردم را بالا برد و از آن زمان همه متوجه شدند اگر فکری برای این خلیج نشود، وقایع ناگواری در راه خواهدبود.
*نگاه ویژه دولت به احیای خلیج
با روی کار آمدن دولت سیزدهم، سید ابراهیم رئیسی در 13 اسفندماه 1400 به گلستان رفت و به صورت میدانی از سواحل خلیج گرگان دیدن کرد.
وی در این بازدید دستور اجرایی شدن پروژه آبرسانی خلیج گرگان را صادر کرد و گفت: «آب باید در خلیج گرگان جریان داشته باشد و مسئولان بدون فوت وقت برای احیای این پهنه آبی اقدام کنند.»
با دستور رئیس‌جمهور و حساسیت وی و تصویب این طرح، همه دستگاه‌های مرتبط در سطح ملی و استانی برای این پروژه بزرگ دست به دست هم دادند و نهایتا کار لایروبی کانال آشور برای برقراری ارتباط آب با خلیج گرگان به طول 7/5 کیلومتر از ۲۵ اردیبهشت ماه 1401 آغاز شد .
در همان موقع، استاندار گلستان از مسئولانی بود که معتقد بود باید بدون توقف، طرح لایروبی کانال آشوراده انجام شود و تاکید کرد: «اجرای این طرح‌ها در کنار خواسته رئیس‌جمهور، خواسته همه مسئولان استان و از همه مهم‌تر مطالبه عامه مردم است.»
علی محمد زنگانه گفته بود: «به مردم گلستان قول دادم مشکل آشوراده و خلیج گرگان را حل کنم و همه تلاش دولت هم در اعتبارات سفر استانی و هم در تخصیص بودجه‌ها به این سمت بوده است.»
*آغاز لایروبی از ابتدای 1401
با موافقت و پیگیری به عمل آمده در چهارمین نشست ستاد ملی تالاب، از فروردین 1401، طرح لایروبی خلیج گرگان در دستور کار قرار گرفت و از اردیبهشت همان سال پیمانکار هم مشغول اجرای طرح شد و به گفته مسئولان استانی، این کار باید در یک بازه زمانی ۱۲ ماهه انجام می‌شد.
اواسط سال گذشته بود که معاون هماهنگی امور عمرانی استانداری گلستان با اشاره به ضرورت اجرای این عملیات گفت: «تعلل در عملیات رسوب‌برداری منجر به خشک شدن این اکوسیستم در سال ۱۴۰۳ می‌شد.»
سیدمحمدرضا سیدالنگی با بیان این‌که در حال حاضر، احیا و نجات خلیج گرگان به عنوان طرح اصلی این استان به شمار رفته که از سوی مسئولان ارشد گلستان با جدیت پیگیری می‌شود، ادامه داد: «اگر در احیا و نجات خلیج گرگان تعلل اتفاق می‌افتاد، سال ۱۴۰۳ این پهنه آبی به یک معضل برای کشور تبدیل می‌شد و خشک شدن آن، ریزگردها را مهمان گلستان و استان‌های همجوار می‌کرد.»
وی تاکید کرد: «احیا خلیج گرگان سبب حفظ اقتصاد دریا، حمایت از محیط زیست و جلوگیری از آلودگی‌های زیست‌محیطی و مهاجرت ساکنان می‌شود. با توجه به دستور صریح رئیس‌جمهور مبنی بر لایروبی کانال‌های آبرسان خلیج گرگان و دریای خزر همه مسئولان استان وظیفه پیگیری موضوع و حل موانع پیش رو را به عنوان یک اصل جدی مدنظر خود قرار دهند.»
*پیشرفت 50درصدی در 10 ماه
در دی‌ماه 1401 مدیر اداره بنادر و دریانوردی استان گلستان در دومین جلسه کارگروه لایروبی خلیج گرگان ضمن اعلام پیشرفت 50 درصدی این پروژه گفت: «برآورد شده یک میلیون و 160 هزار مترمکعب لایه‌برداری از کانال آشور انجام شود که تاکنون 580 هزار مترمکعب از آن انجام شده است.»
نورا... عباسی افزود: «در عملیات لایروبی خلیج گرگان ده‌ها دستگاه ماشین‌آلات مشغول فعالیت شبانه‌روزی هستند و پیشرفت پروژه مطلوب است اما به تزریق بودجه نیاز دارد.»
در آن زمان معاون هماهنگی پیشگیری سازمان مدیریت بحران هم با بیان این‌که مجموع اعتبار این پروژه 2840میلیارد ریال است که تاکنون هزار میلیارد ریال آن تخصیص یافته، گفت: «اعتبار 1840 میلیار ریالی مورد نیاز مرحله دوم لایروبی خلیج گرگان برای تخصیص از سوی هیأت دولت به سازمان برنامه و بودجه پیشنهاد شده است.»
رسول حسام اضافه کرد: «تاکنون اجرای این پروژه با تقسیم در ۹ بخش به طور میانگین 50 درصد پیشرفت و ایجاد آب‌بند در چهار بخش 76درصد پیشرفت داشته است.»
*نیازمند نگاه ویژه مجلس
این یک حقیقت است که مجلس شورای اسلامی باید به موضوع خلیج گرگان وارد شده و نسبت به احیای آن حساسیت بیشتری داشته باشد. اما معلوم نیست واقعا در این خلیج چه اتفاقی می‌افتد و از حرف‌های مسئولان استانی نمی‌شود متوجه شد وضعیت تغییر کرده و حال خلیج خوب است یا هر روز وخیم‌تر می‌شود!
چند روز پیش استاندار گلستان عنوان کرده بود موضوع خلیج گرگان بسیار جدی است و اگر این خلیج خشک شود، محیط زیست و سلامت مردم مورد تهدید جدی قرار می‌گیرد.
با این‌که به گفته مسئولان تا اواخر سال گذشته نزدیک به 80 درصد لایروبی خلیج انجام و کار احیا به‌خوبی پیش رفته بود اما علی محمد زنگانه در جلسه شورای برنامه‌ریزی استان گلستان خطاب به نمایندگان مردم گلستان در مجلس شورای اسلامی و اقبال شاکری، عضو کمیسیون عمران مجلس شورای اسلامی که در این جلسه حاضر بودند، تاکید کرد: «خلیج گرگان را باید به‌عنوان یک مسأله ملی و مهم در نظر داشت، زیرا با خشک شدن آن ۶۰ هزار هکتار کانون ریزگرد نمکی ایجاد می‌شود.»

* بزرگ‌ترین خلیج خزر
خلیج گرگان در دریای خزر است که در ضلع غربی استان گلستان قرار دارد و با مساحت حدود 400 کیلومتر مربع یا به عبارتی 40هزار هکتار، بزرگ‌ترین خلیج در دریای خزر به شمار می‌رود.
این خلیج یکی از بزرگ‌ترین مخازن آب شیرین متصل به دریای خزر است و تداوم زندگی بسیاری از جانداران به اتصال آن با دریا وابسته است. خلیج گرگان کم‌عمق است. به طوری که با در نظر گرفتن بالاآمدگی آب، حداکثر عمق آن به چهار متر می‌رسد و از غرب به شرق تا حوالی ضلع جنوبی آشوراده به عمق آب افزوده می‌شود. نوار باریک و ماسه‌ای میانکاله، این خلیج را از دریا جدا کرده و کف خلیج در قسمت‌های شرقی و جنوبی، پوشیده از لجن و در قسمت شمالی آن مخلوط با ماسه و شن است. ترک فعل‌ها در گذشته به‌شدت به خلیج آسیب زده و افرادی که در این زمینه مسئولیت داشتند، باید در این خصوص پاسخگو باشند.

*تغییر اقلیم و سوءمدیریت
یکی از دلایل خشک شدن خلیج گرگان و تالاب میانکاله، تغییرات اقلیمی است. بارش‌ها کم و میزان تبخیر و روزهای گرم زیاد شده است. نوسانات سطح آب خزر یکی از دلایل مهم دیگر خشک شدن خلیج گرگان است. از طرفی‌عدم مدیریت صحیح منابع آبی در حوزه آبریزه میانکاله، یعنی حفر چاه‌های مجاز و غیرمجازی که در این منطقه حفر شده، آب‌بند‌ها و مزارعی مانند پرورش ماهی، رسوب‌گذاری ایجاد شده در خود خلیج و رودخانه‌ها و انهار منتهی به آن باعث شده حتی آب‌های سیلابی هم وارد خلیج نشوند. گرچه سازمان حفاظت محیط زیست حدود ۶۷ کیلومتر از انهار و کانال‌های منتهی به تالاب را در سال‌های اخیر لایروبی کرده اما رسوب‌گذاری هنوز هم از عوامل مهم در خشک شدن این خلیج و تالاب میانکاله است.
تالاب میانکاله و خلیج گرگان یک تالاب ساحلی است، یعنی بخش عمده حیات آن مربوط به تبادل آب بین دریا و خلیج مربوط می‌شود. مصوبه ستاد ملی احیای تالاب‌ها می‌گوید کانال‌های ارتباطی این خلیج اگر لایروبی شود برای برقراری این جریانات آبی است و می‌تواند به احیای خلیج گرگان بسیار کمک کند.

*فاجعه در زیستگاه بین‌المللی
خلیج گرگان و تالاب میانکاله به بهشت پرندگان معروف بود. این زیستگاه به قدری کیفیت داشته که پرندگان زیادی به این مناطق می‌آمدند. با خشک شدن خلیج گرگان این کیفیت کم‌کم از دست می‌رود. همین الان شاهدیم که سالانه بسیاری از پرندگان تلف می‌شوند، زیرا جریانات آبی وجود ندارد و کیفیت زیستگاه از بین رفته است. پرندگان از عرض‌های جغرافیایی بالاتر هرساله به این منطقه مهاجرت می‌کنند اما تلف می‌شوند و زیستگاه مناسبی ندارند. به همین دلیل است که این منطقه از لحاظ زیستگاهی اهمیت بین‌المللی دارد.
خشک شدن خلیج گرگان در اقلیم منطقه مازندران و گلستان هم تاثیرگذار است. پهنه خلیج گرگان در حدود ۴۸ هزار هکتار است و می‌تواند در تامین رطوبت هوای منطقه نقش‌آفرینی کند. تاثیر این خلیج در تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی نیز بسیار بالاست. از سوی دیگر این منطقه به کانون ریزگردها تبدیل شده و خشک شدن خلیج بخش عظیمی از ریزگردهای نمکی شرق استان مازندران و استان‌های گلستان، خراسان شمالی، خراسان رضوی و مناطق جنوبی ترکمنستان را به‌شدت تحت تأثیر قرار خواهد داد.