بیم و امیدهای همه‌کاره شدن مدیران مدارس

اگر بخشنامه سرانه‌ای کردن بودجه مدارس (که دوازدهم شهریور امسال ابلاغ شده) اجرا شود این توفان برپا می‌شود، اما نه در جهت مخرب بلکه با شکل و شمایلی سازنده؛ گر چه این روزها که هنوز این برنامه در قالب یک بخشنامه مطرح است و قضاوت‌ها بیشتر برخاسته از آینده‌نگری است، وجهه تخریبگری این توفان بیش از سازنده بودنش به چشم می‌آید.

برنامه سرانه‌ای کردن بودجه مدارس که قرار است در نیم درصد از مدارس کشور یعنی نزدیک به 5000 مدرسه اجرا شود دنباله برنامه تعالی مدیریت مدرسه است که می‌کوشد کیفیت را به مدارس برگرداند.

این طرح به دنبال تربیت مدیرانی متعالی است؛ مدیرانی که به جای شمردن مشکلات و کمبودها و ربط دادن همه نواقص به بی‌پولی، برنامه‌ای استراتژیک برای اداره مدرسه طراحی می‌کنند و برای رسیدن به اهداف طراحی شده از توانایی‌ همه کارکنان و دانش‌آموزان بهره می‌برند، آن هم در حالی که همه با رضایت دست به دست مدیر می‌دهند و اجبار و ترسی در کار نیست.

در واقع طرح تعالی مدیریت مدرسه که از دو سال قبل به طور آزمایشی در تعداد محدودی از مدارس اجرا شد و امسال در بیش از 5000 مدرسه اجرا می‌شود راهی است برای کیفی کردن مدارس که البته تمرکز اصلی ‌اش بر کیفی کردن مدیران مدارس است و چون لازمه مدیر کیفی بودن، داشتن اختیار و قدرت عمل است، بخشنامه سرانه‌ای کردن بودجه مدارس نیز مطرح شده که به مدیران قدرت عمل مالی می‌دهد.

البته این برنامه این روزها هنوز در مرحله توجیهی است به طوری که در برخی شهرها، جلساتی برای مدیران مدارس برگزار شده و ریزه‌کاری‌های این طرح برای آنها باز شده؛ با این حال هنوز به جلسات بیشتری نیاز است و نگرانی‌هایی که در لابه‌لای صحبت‌های مدیران موج می‌زند نیاز به اعتمادسازی و التیام دارد.

بخشنامه سرانه‌ای کردن بودجه مدارس که هدفش عملیاتی کردن بودجه مدارس است، قرار است در مدارس دولتی عادی اجرا شود چون افت مداوم کیفیت آموزش در این مدارس، آنها را مستحق توجه ویژه کرده است. این توجه خاص، محمل قانونی هم دارد؛ آنجا که در بند الف تبصره 13 قانون بودجه سال 93 بصراحت از آن یاد شده است.

حرف قانون این است: برای ارتقای مدیریت آموزشگاهی و افزایش نقش مدرسه به عنوان کانون کسب تجربیات تربیتی، اختیارات مالی به مدیران مدارس تفویض و اعتبارات موردنیاز به صورت کمک به حساب بانکی مدارس واریز می‌شود تا صرف فعالیت‌های آموزشی و پرورشی شود.

برنامه سرانه‌ای کردن بودجه نیز با تمسک به این تبصره قانونی قصد دارد با افزایش اختیارات مالی به مدیران به آنها قدرت تصمیم‌گیری و برنامه‌ریزی بدهد و همزمان شرایطی را ایجاد کند تا عملکرد مدیران، قابل ارزیابی باشد.

روال کار نیز به این شکل خواهد بود که مدیران مدارس ِمجری طرح، ابتدا آموزش می‌بینند و پس از آگاهی از زیر و بم طرح، هزینه تمام شده خدمات آموزشی و پرورشی مدرسه را برآورد می‌کنند که شامل هزینه‌های پرسنلی و غیرپرسنلی خواهد بود با این نکته که اعتبارات پرسنلی هر مدرسه در نیمه دوم سال تحصیلی متناسب با نرخ تورم و افزایش حقوق محاسبه خواهد شد.

پس از این مرحله، آموزش و پرورش، برنامه سالانه هر مدیر را دریافت می‌کند و متناسب با آن بودجه در اختیار او می‌گذارد و پس از آن نیز در طول سال تحصیلی بر عملکردش نظارت خواهد کرد و در صورت لزوم به مدیر مشاوره خواهد داد.

اما این بخشنامه که ظاهری دلفریب دارد و همانی به نظر می‌رسد که مدیران مدارس سال‌ها در انتظارش بودند (افزایش اختیارات)، تا امروز که فقط روی کاغذ نقش بسته و اجرای آن تا مرحله برگزاری جلسات توجیهی پیش رفته، اعتراض‌هایی را به همراه آورده که قابل تامل است.

فرهنگیان از چه چیز نگرانند؟

بخشنامه سرانه‌ای کردن بودجه مدارس، این روزها دو گروه را نگران کرده: اول مدیران که باید مجری طرح باشند و دوم معلمانی که باید با این طرح همراهی کنند. یکی از این مدیران نگران به جام‌جم می‌گوید ما نگران رو در رو قرار گرفتن همکاران هستیم چون این طرح به مدیران اجازه می‌دهد حق‌التدریس، اضافه کار، بیمه و بازنشستگی معلمان و پرسنل مدرسه را تعیین کنند که همین سبب می‌شود مدیران و کارکنان با هم درگیر شوند، با این گلایه که مدیر در تعیین مبالغ سلیقه‌ای عمل کرده است.

یکی دیگر از مدیران البته توضیح می‌دهد فعلا حقوق کارکنان را از پرداختی‌ها استثنا کرده‌اند و همچنان آموزش و پرورش حقوق‌های ثابت را پرداخت می‌کند، اما چون قرار است مزایای کارکنان از جمله اضافه کارها و پاداش‌ها را مدیران تعیین کنند، بیم درگیری وجود دارد، مصداقش نیز درگیری‌ها و اختلافاتی که تاکنون در مدارس از بابت توزیع لوح‌های تقدیر به وجود آمده است.

پس دسته اول از نگرانی‌های به وجود آمده به ترس از سلیقه‌ای عمل کردن مدیران بازمی گردد که البته چون قرار است مدیران مجری این برنامه آموزش ببینند، انتظار می‌رود نحوه اعتمادسازی در مجموعه خود را نیز بیاموزند و درگیری‌های از این دست به حداقل برسد.

اما پای پول که وسط باشد خیلی از معادلات به هم می‌ریزد مثل معادله‌ای که یکی از مدیرانی که در جلسات توجیهی طرح شرکت کرده به جام‌جم می‌گوید. او نگران بروز یک تخلف است که در پی آن یک مدیر، سمت‌های مختلف را در مدرسه حذف کند (مثل معاون اجرایی) و با برعهده گرفتن این پست‌ها، دستمزد نیروهای حذف شده را برای خود بردارد که البته این نیز نگرانی قابل ملاحظه‌ای است؛ گرچه آموزش و پرورش تعهد داده بر روند اجرای این طرح نظارت کند و جلوی بروز چنین مشکلاتی را بگیرد.

اما نکته‌ای که تا این لحظه موجب آزردگی برخی از مدیران شده از بابت سقف‌های تعیین شده برای فعالیت‌های آموزشی و پرورشی است، به طوری که یکی از مدیران منتقد این بخشنامه به جام‌جم می‌گوید تعیین سقف برای هزینه‌های آموزشگاهی کار اشتباهی است چون شرایط هرمدرسه و برنامه هر مدیر متفاوت است و شاید یک مدیر صلاح بداند برای برنامه‌های پرورشی مدرسه بیش از سقف تعیین شده، هزینه کند که فعلا این فرصت از مدیران گرفته شده است. مدیری دیگر نیز دلواپس اجرای نامنظم این برنامه است و می‌گوید بعید نیست اگر عملیاتی کردن بودجه‌ها در ابتدا خوب پیش برود و سپس به دلایلی کند شود و در نهایت متوقف شود.

اینها بخشی از نگرانی‌های پیش آمده تا این لحظه است که درون مایه بیشتر آنها، نوعی بی‌اعتمادی است؛ چه بی‌اعتمادی مدیر به مسئولان آموزش و پرورش و چه بی‌اعتمادی کادر مدرسه به مدیر.

این بی‌اعتمادی‌ها اما باید از بین برود تا این برنامه که هدف نهایی‌اش ارتقای سطح کیفی مدارس است به جدال یا توقف طرح منجر نشود.

این بی‌اعتمادی‌ها البته گوشه‌ای دیگر از حقایق جاری در سیستم آموزشی کشور را نیز نشان می‌دهد که در آن نیروهای انسانی بیشتر به بقای خود در مجموعه فکر می‌کنند تا ارتقای سیستم آموزشی کشور که این ضعف همدلی نیز نقطه ضعفی است که نیاز به جراحی دارد.

این طرح می‌تواند فرصت باشد

برنامه سرانه‌ای کردن بودجه مدارس فعلا نهالی است در حال رویش که اگر خوب پرورده شود، می‌تواند شیوه‌های مدیریت مدارس را متحول کند.

در جمع مدیرانی که از این بخشنامه باخبرند، هستند کسانی که با دیده خوشبینی به آن می‌نگرند و معتقدند این استقلال عمل، اتفاقی خوب برای آموزش و پرورش کشور است اما حتی خوشبین‌ها و امیدوارها نیز معتقدند اگر مدیران برای اجرای برنامه‌های خود تام‌الاختیار باشند، این برنامه موفق خواهد شد، از جمله مدیر یکی از مدارس دولتی تهران که به جام‌جم می‌گوید، وقتی مدیران مدارس غیردولتی که اختیار تام دارند، می‌توانند از پس امورات مدرسه برآیند حتما مدیران مدارس دولتی نیز می‌توانند، به این شرط که برنامه‌های دقیقی داشته باشند و با شناخت توانایی‌های هر یک از نیروهای خود، محدوده انتظارات از آنها را مشخص کنند و متناسب با قابلیت‌های آنها برایشان حقوق و مزایا و پاداش در نظر بگیرند.

در واقع اجرای موفق برنامه سرانه‌ای کردن بودجه مدارس، مشروط به تحقق چند شرط است که اولی‌اش آگاهی همه‌جانبه از اهداف طرح و نحوه اجرای آن است و دومی‌اش همراه کردن معلمان با این طرح و فروریختن دیوار بی‌اعتمادی‌ها.

برطرف کردن ترس‌های فرهنگیان نیز شرط بعدی است تا اگر از نظارت آموزش و پرورش بر عملکرد مدیران صحبت می‌شود، نه حساب‌کشی که تلاش برای بهبود اوضاع در ذهن مدیران تداعی شود.

مریم خباز - گروه جامعه