جادوی شرق در سمرقند

نورپردازی رنگارنگ مدرن امروزی جلوه این عناصر را جادوگرانه صد برابر می‌کند. مشتاقانه گوشی خود را درآورده و با کنجکاوی تمام دنبال زاویه‌ای با ثبات می‌گردم که حداکثر قابلیت ممکن را برای انتقال این فضای‌ سحرانگیز داشته باشد. بعد از گرفتن چند عکس همچون ارشمیدوسی که قانون تفاوت وزن در آب و بیرون آن را کشف کرده باشد، مشتاقانه چند عکس و ویدئوی کوتاه را برای خواهرم می‌فرستم. وقتی تلفن به صدا درمی‌آید، از پشت خط متعجبانه و مشتاقانه اظهار می‌کند که:«اینجا چقدر شبیه نقش جهان اصفهان است و چیزی از آن کم ندارد!» وقتی تامل می‌کنم و به فکر فرو می‌روم و خوانده‌های تاریخی‌ام را مرور می‌کنم درمی‌یابم که مدرسه الغ بیگ، قدیمی‌ترین مدرسه این میدان نزدیک به ۲۰۰سال قبل، از میدان نقش جهان ساخته شده است. به خواهرم می‌گویم شاید جمله درست این باشد: «چقدر نقش جهان اصفهان شبیه میدان ریگستان است و نه برعکس.» ریگستانی که نه تنها الگوی میدان نقش جهان بوده است بلکه میدان مظفریه تبریز که از آن مسجد کبود به یادگارمانده است نیز از ایده آن پیروی کرده و تاثیر پذیرفته است.
«میادین شهری ضمن تعریف عملکردهای اجتماعی و ویژگی‌هایی که در اثر مکان‌یابی در شهر پیدا کرده بودند، از ابعاد زیبایی‌شناسی نیز در ساختار کالبدی شهرهای این دوران قابل توجه هستند. ایجاد مجموعه‌هایی از بناهای یادبود حول یک میدان روباز با محور مرکزی و با قابلیتی همچون گذر، از ویژگی‌های معماری و شهرسازی دوره تیموری است که این ویژگی در معماری و شهرسازی دوره صفوی نیز وجود دارد. معماری بومی منطقه آذربایجان ما در سه شیوه معماری ایران ازجمله شیوه آذری در دوره تیموری و اصفهانی در عهد صفوی است و این دو شیوه ویژگی‌های مشترک زیادی ازجمله در ساختار میادین دارند که در شیوه اصفهانی برخی ویژگی‌ها تکمیل شده و در برخی موارد از لحاظ عملکرد میدان بر اساس خاستگاه معماری آن ناحیه، ویژگی‌هایی بدان افزوده شده است. میادین عهد تیموری بیشتر جنبه اجتماعی و فرهنگی داشتند.»
سه مدرسه الغ بیگ، طلاکاری و شیردار، سه ضلع از مستطیلی را که میدان ریگستان نام دارد، پر می‌کنند. مجموعه این میدان، متعلق به معماری تیموری بعد از حیات تیمور گورکانی است. در کتیبه سردر مدرسه الغ‌بیگ، تاریخ هر سه ۸۲۰ هجری قمری هک شده است؛ این تاریخ ۱۳ سال بعد از مرگ تیمور را نشان می‌دهد.گویا عناصر تشکیل‌دهنده میدان ریگستان در قرن نهم هجری یا شانزدهم میلادی به غیر از مدرسه الغ‌بیگ از بین رفته و دو مدرسه دیگر بعداً در این میدان قد برافراشته‌اند. مدرسه الغ‌بیگ مرکز علمی و فرهنگی ماوراءالنهر در زمان تاسیس خود بوده است. دانشمندان مسلمان بزرگی از سراسر سرزمین‌های اسلامی به آنجا رجوع داشته، در آن درس خوانده یا به تدریس در آن اشتغال داشتند. از میان آنان می‌توان به علمایی چون محمد خوافی از خواف خراسان و قاضی‌زاده رومی از بورسا، در اقصای غرب آناتولی اشاره کرد؛ قاضی‌زاده‌ای که خود به همراه استادش غیاث‌الدین جمشید کاشانی رصدخانه الغ‌بیگ را در سمرقند به راه‌ انداخت. از دیگر اخترشناسان معروف، می‌توان به علی قوشچی اشاره کرد یا شاعری چون عبدالرحمان جامی که در این مدرسه حضور داشته است.
مدرسه الغ‌بیگ با الگوی مساجد چهار ایوانی ایرانی ساخته شده است. ابعاد پلان آن مستطیلی به ابعاد ۵۶ در ۸۱ متر است که حیاط مربع شکلی در وسط آن به طول ضلع ۳۰ متر قرار گرفته است. این مدرسه و بناهای دیگر میدان ریگستان که بزرگ‌ترین جاذبه تاریخی- جهانگردی ازبکستان امروز را تشکیل می‌دهد، در دوره اتحاد جماهیر شوروی طی دو مرحله در سال‌های ۱۹۳۲ و ۱۹۶۵ میلادی مورد ترمیم اساسی قرار گرفته است.ریگستان را الگویی بی‌نظیر و درخشان از یک مجموعه معماری شهری دانستند که در زمان احداث خود بناهای متعدد با کارکردهای گوناگون مذهبی و مدنی دور تا دور را در برگرفته بود.
مدرسه شیردار که رو به روی الغ‌بیگ ضلع مقابل مستطیل میدان ریگستان را تشکیل می‌دهد تقریباً یک قرن بعد از مدرسه الغ‌بیگ در قرن هفدهم میلادی ساخته شده است. تو گویی این تکرار آینه‌گون، هماهنگی ذاتی معماری دوره تیموری را به رخ می‌کشد و از برقراری توازنی بین فضاها و حجم‌های متناظر حکایت می‌کند و همچون دو قطب مغناطیس بسیار پرقدرت جاذبه افسانه‌ای و سحرانگیز را در این «میعادگاه»، نامی که اهل سمرقند برای میدان ریگستان انتخاب کرده‌اند، تشکیل می‌دهد.
در ضلع سوم، مدرسه طلاکاری قرار گرفته است. وقتی رو به روی میدان ریگستان می‌ایستی، سمت راست مدرسه الغ بیگ، سمت چپ مدرسه شیردار و در رو به رو مدرسه طلاکاری قرار دارد.«این مدرسه که ساخت آن به دستور امیر سمرقند در سال ۱۶۴۶ میلادی آغاز شد و تا میانه‌های دهه ۱۶۶۰ به درازا انجامید، واپسین سازه‌ای بود که به گِـردایه آثار معماری میدان «ریگستان» افزوده‌ شد.«مدرسه طلاکاری» آینه‌وار بودن میدان را کامل و این میدان را نماد شهر سمرقند کرد. ساخت این مکان به جای کاروانسرای «میرزائی» برای پی‌ریزی یک مدرسه و مسجد جامع پیگیری شده بود. طلاکاری در گوشه شمالی میدان ریگستان جای گرفته و دارای دو طبقه و هشت غرفه است. این بنا دارای یک گنبد بلند فیروزه‌ای است و در زیر گنبد، کاشی‌کاری و گچ‌بری فراوانی به چشم می‌خورد. از این مدرسه در جایگاه مسجد جامع و جایی برای برپایی نماز جمعه بهره‌وری می‌شده‌است.»
میدانی که در سال ۲۰۰۱ میلادی در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شد، توجه گردشگران و جهانگردان بسیاری را از اقصی نقاط جهان به خود جلب می‌کند و به وعده‌گاه رویدادهای فرهنگی،هنری زیادی در این شهر رویایی تبدیل می‌شود.
 
منابع:
۱-گالینا،آ،پوگا چنگووا،پاییز ۱۳۸۷، شاهکارهای معماری آسیای میانه سده‌های چهاردهم و پانزدهم میلادی ترجمه سید داوود طبایی.
۲-صفار، پریسا و کاظم زاده رائف، محمدعلی،۱۴۰۰،سیری در تجارب کالبدی میادین شهری ایران و ترکستان در دوران تیموری و صفوی (نمونه موردی: میدان ریگستان و میدان نقش جهان)، هشتمین کنفرانس ملی پژوهش‌های کاربردی در مهندسی عمران، معماری و مدیریت شهری،تهران،https://civilica.com/doc/۱۳۳۱۸۳۰.
۳ -«مراکز دیدنی سمرقند».سایت اطلاع‌رسانی کشورهای مستقل همسود.بایگانی‌شده ازاصلی در۱۱ دسامبر ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۴ ژوئن.