خاطره‌ای به نام زاینده‌رود

این رود که از بزرگ‌ترین رودهای کشور به شمار می‌آید، از ارتفاعات 4221 متری زردکوه بختیاری سرچشمه گرفته و پس از گذراندن مسیری 350 کیلومتری در باتلاق گاوخونی سر بر خاک فرو می‌برد! در این گشت و گذار زاینده‌رود، هزاران هکتار زمین کشاورزی و باغی سیراب می‌شود، چرخ صنعت بزرگ‌ترین قطب صنعتی کشور که همان استان اصفهان باشد، می‌چرخد و هزاران جاذبه توریستی شاد و زنده باقی می‌ماند تا اصفهان را نصف جهان بنامند.

مطالعات زمین‌شناسی و شواهد تاریخی بیانگر این حقیقت است که این رود هزاران سال است جاری بوده و جزو رودهای دائمی مرکزی کشور شناخته می‌شود. رود دائمی برخلاف رود فصلی، رودی است که همواره جاری است و اگرچه ممکن است دبی (میزان آبی که در زمانی واحد از مقطعی مشخص می‌گذرد) آن در فصل‌های گرم کمی کاهش یابد، اما هیچ گاه به طور کامل نمی‌خشکد. شواهد تاریخی نشان می‌دهد کمتر سالی بوده که زاینده‌رود کامل بخشکد، اما براستی اکنون چه بر سر زاینده‌رود آمده که بیش از پنج سال است که بیشتر ایام سال خشک می‌شود؟!

اگرچه از میانه خرداد ماه گذشته، زنده‌رود مرد و با بسته شدن آب این رود، زمین‌های سبز اصفهان خشکید، درختان تنومندش به زردی گرایید و ماهیان سرزنده‌اش مرگی دسته‌جمعی را به نمایش گذاشتند، اما فاجعه از این هم عمیق‌تر است!

منصور شیشه‌فروش، مدیرکل ستاد مدیریت بحران استانداری اصفهان در گفت‌وگو با «جام‌جم»، حجم آب ذخیره شده پشت سد زاینده‌رود را 284 میلیون مترمکعب اعلام می‌کند! این میزان کمترین مقداری است که در دوره 40 ساله فعالیت سد زاینده‌رود گزارش می‌شود!

وی در پاسخ به «جام‌جم» درباره این که آیا برای کشت پاییزه آبی به کشاورزان زیان‌دیده اصفهانی اختصاص داده می‌شود یا نه؟ تنها به این پاسخ اکتفا می‌کند: «همه چیز به تصمیمات بعدی قرارگاه آب بستگی دارد.» قرارگاه آب از مسئولان نهادهای مرتبط با آب در استان اصفهان تشکیل شده است.

شیشه‌فروش درباره احتمال جیره‌بندی آب نیز می‌گوید: خوشبختانه تدابیری اندیشیده شده تا امسال به جیره‌بندی آب شرب برنخوریم.

همه مسئولان مرتبط با آب، صحبت از خشکسالی می‌کنند و خشک شدن زاینده‌رود را هم ضمیمه آن! اما شگفت زده می‌شوید اگر بدانید میزان بارش‌های نازل شده سال زراعی اصفهان، در حالی که هنوز یک ماه و نیم از این سال باقی مانده (سال آبی یا سال زراعی 91-90 از مهر 1390 شروع شده و تا شهریور 1391 ادامه دارد) در شهر اصفهان نزدیک به دو برابر سال گذشته بوده است!

مطابق اطلاعاتی که مرکز آمار اداره کل هواشناسی اصفهان به جام‌جم ارائه کرده، تا این لحظه نزدیک به 182 میلی‌متر بارش در شهر اصفهان ثبت شده است که نسبت به بارش سال گذشته 192 درصد! افزایش را نشان می‌دهد. همچنین این میزان بارش نسبت به میانگین درازمدت 48 درصد افزایش را نمایانگر است.

شواهد نشان می‌دهد از قرن‌ها قبل، از زمان شیخ‌بهایی وزیر مشهور شاه عباس صفوی، برای جلوگیری از خشک شدن زاینده‌رود تمهیدات خردمندانه‌ای اندیشیده شده بود. در زمان شیخ بهایی و برای جلوگیری از برداشت بی‌رویه آب توسط اهالی بالا دست زاینده‌رود که می‌توانست موجب شود آب به پایین دست نرسد، قوانین تقسیم آب گذشته اصلاح و نوشته شد که به طومار شیخ بهایی معروف شده است. براساس این طومار، کل آب رودخانه به 33 سهم کلی و 275 سهام جزئی‌تر میان هفت بلوک آبخور (منطقه آبی) که از حدود 70 کیلومتری غرب اصفهان تا 120 کیلومتری شرق این شهر ادامه داشته تقسیم شده است.

براساس این طومار، کشاورزان پایین دست و حتی باتلاق گاوخونی در انتهای مسیر رودخانه، سهمی از آب داشته‌اند. بعدها و در دهه‌های اخیر، براساس قوانین حقابه کشور، طومار شیخ بهایی مبنای تقسیم آب قرار گرفت، اما متاسفانه در سال‌های اخیر در عملی غیرقانونی این قوانین به تمسخر گرفته شد و آبی که سهم کشاورزان و مردم اصفهان بود، به مناطق دوردست برده شد! حتی در منطقه چهارمحال و بختیاری که در بالا دست رودخانه زاینده‌رود قرار دارد، صدها ایستگاه پمپاژ به صورت کاملا غیرقانونی آب زاینده‌رود را به زمین‌هایی که به هیچ وجه مرغوبیت زمین‌های اصفهان را ندارند، پمپاژ می‌شود.

احسان مرادی / جام جم