تدوین میثاق مشترک برای تعریف نقد سیاسی

با این همه، گستره معنایی واژه نقد باعث شده تا تفسیرهای متفاوت از آن گاهی چنان راه به تناقض برد که نتوان از نقد به عنوان مفهوم روشنی که با تکیه بر آن بتوان گشایشی راهبردی را موجب شد، استفاده کرد.

با این همه منصور حقیقت‌پور، عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست‌ خارجی مجلس معتقد است شاید بتوان از طریق تدوین یک منشور یا میثاق مشترک، به اجماعی درباره معنا و مفهوم نقد، مرزهای آن و چگونگی استفاده از این معنا برای دستیابی به فضایی که بتوان از آن برای رفع برخی چالش‌های سیاسی بهره برد، دست یافت.

با این‌که بسیاری از دولتمردان و صاحب‌نظران در مقام گفتار و سخنوری از محاسن نقد و انتقاد‌کردن در جامعه می‌گویند، اما به‌نظر می‌رسد برخی در عمل چندان به این گفته‌ها پایبند نبوده و به نام زیر پا نهادن مصالح ملی یا تخریب شخص یا نهادی مشخص، مانع نقد می‌شوند. بر همین اساس می‌خواهم بدانم مرز نقد و تخریب و نفی مصالح ملی چیست؟

نقد، نظارت و کنترل اگر در بستر صحیح خود باشد، سازنده است، اما اگر در این بستر نباشد ضربه زننده به منافع ملی است. بنابراین بدیهی است که نقد در همه حوزه‌ها باید عالمانه و در چارچوب مشخصی باشد.

در این‌که نقد باید سازنده و عالمانه باشد، همه اجماع‌نظر دارند، اما بحث بر سر این است که این نقد سازنده و عالمانه چیست؟

نکته‌ای که باید مورد توجه قرار گیرد این که بعضی از انتقادات باید در خانواده انقلاب بماند، نه این‌که در ساحت رسانه‌ها مطرح شده و دشمن از آن سوءاستفاده کند.

البته هر نقدی الزاما با سوءاستفاده دشمن همراه نیست...

بله، به همین خاطر است که هم باید منتقدان را به این نکته توجه دهیم که نقد منصفانه داشته باشند و هم دولتمردان و مسئولان آستانه تحمل خود را بالا ببرند و هر نقدی را تهدید ندانند و با منتقد برخورد نکنند.

بنابراین شما تائید می‌کنید که اصل بر حمایت از طرح انتقاد در جامعه است؟

بله، اصولا نقد یک فرصت است برای تولید خرد جمعی در جامعه؛ اما باید شرایط لازم برای طرح انتقاد را در نظر گرفت. اگر این بسترها مورد توجه قرار نگیرد، همان نقدی که باعث نشاط فکری در جامعه می‌شود به ضد خود تبدیل و مشکل‌ساز خواهد شد و فرصت بهره‌برداری از آن از دست می‌رود.

این شرایط که معتقدید باید رعایت شود، چیست؟

یکی از این شرایط آن است که موضوع نقد بدرستی انتخاب شده و جوانب طرح یک انتقاد با رصد دقیق تحولات موجود سنجیده شود. مثلا در حوزه‌های اقتصادی اگر نقدهای بظاهر تندی هم مطرح شود، انعکاس مخربی نداشته و کمک‌کننده است برای پیشبرد بهتر امور؛ اما در حوزه امنیت ملی حساسیت‌های بسیاری وجود دارد که نمی‌توان نادیده گرفت.

مثلا شما خودتان قضاوت کنید، آیا می‌شود گفت که شرایط نقد از طرح توزیع سبد کالا با نقد برخی برنامه‌ها در سطوح بین‌المللی مساوی است؟ وقتی که یک تیم از فرزندان همین کشور می‌روند و گفت‌وگوهایی را دنبال می‌کنند، خب در طرح برخی مباحث باید حساسیت‌ها را در نظر گرفت.

در برخی مواقع که شاهد اختلاف‌نظرهایی میان دولت و منتقدان هستیم، به نظر شما ایراد از منتقدان است که شرایطی را که می‌گویید رعایت نمی‌کنند یا دولت باید سعه‌صدر بیشتری داشته باشد؟

به نظر من هر دو طرف خطا می‌کنند، هم نقاد و هم نقد شونده؛ هم منتقد منصف نیست و هم نقد شونده به طرف مقابلش می‌گوید کم‌سواد! این درحالی است که از دولتی که طرفدار اعتدال است انتظار می‌رود ادبیاتی مناسب در قبال نقدها برگزیند.

فکر نمی‌کنید دلیل بعضی از این اختلافات، همین فقدان اجماع‌نظر فکری میان نخبگان درباره مرزهای نقد سیاسی باشد؟ راهکار شما برای رفع این مشکل چیست؟

تحمل‌ها باید بالا برود. تکفیر رقیب مناسب نیست، بنابراین باید انصاف و مروت را همواره در نظر گرفت.

شاید اگر منشوری تدوین شود که شامل معنای دقیق انتقاد باشد، برخی از این اختلافات کاهش یابد؟

بله، این‌که چارچوب یا میثاقی برای نقدپذیری تدوین شود و به تائید همه جریان‌های سیاسی برسد، ایده خوبی است، اما همان‌طور که گفتم باید انصاف و اخلاق را مدنظر قرار داد. امام سجاد(ع) می‌فرمایند که عیوب مرا به من هدیه کنید. یعنی بیان عیوب اگر در قالب یک هدیه زیبا عرضه و تقدیم رقیب شود، باید از آن استقبال کرد. اما مشکل ما این است که عیوب را به یکدیگر هدیه نمی‌کنیم، بلکه آن را تبدیل به چماق کرده و بر سر رقیب می‌کوبیم!

همین فضا در نقدهای رسانه‌ای هم وجود دارد یا این‌که در این عرصه باید حساسیت‌های بیشتری را مدنظر قرار داد؟

بله، در نقد رسانه‌ای حساسیت‌ها بیشتر هم هست چون هر مطلبی که در یک رسانه به چاپ می‌رسد، بار اجتماعی گسترده‌ای دارد و با یک غلط، وجدان اجتماعی تخریب می‌شود. بنابراین رسانه‌ها تا یقین پیدا نکردند نباید نسبت به طرح نقد بویژه در حوزه‌های حساسیت‌برانگیز ورود پیدا کنند و همواره باید رویکرد سازنده خود را داشته باشند.

یک نمونه از انتقاد رسانه‌ای مناسب که به نتیجه هم رسید، همین تغییر نام خیابان بهبودی بود. صداوسیما نقدی را مطرح کرد و به طور مستند نشان داد که این نام معطوف به شخصی با سابقه نامناسب است و به دنبال آن، شورای شهر هم تصمیم گرفت این نام را تغییر دهد. بنابراین اگر نقدها نامناسب و تخریبی نباشد، از طرف مقابل هم شاهد موضعگیری منفی نیستیم و می‌توان با تکیه بر آن به نتیجه رسید و اداره امور کشور را تسهیل کرد.

مصطفی انتظاری‌هروی ‌/‌ گروه سیاسی