چینیلی کوشک؛ نگین کاشیکاری ایرانی

صفحه «زیر آسمان وطن» وظیفه خود می‌داند که این داد‌و‌ستدهای تمدنی را در حد وسع و توان خود به خوانندگان ارجمندش پیشکش کند. برای این منظور در این شماره به یکی از قدیمی‌ترین بناهای ساخته شده در کنستانتینو پولیس سابق و اسلامبول و استانبول اسلامی امروزین را انتخاب کرده‌ایم تا نمونه تعامل و تاثیر‌گذاری فرهنگی، تمدنی، هنری و حتی ادبی جای‌جای این وطن بزرگ اسلامی را به تماشا بنشینیم.

قدیمی‌ترین بنا از کاخ‌های سلطنتی مجموعه توپکاپی در شهر استانبول که سالانه محل رجوع میلیون‌ها جهانگرد از کشورهای مختلف است، چینلی کوشک نام دارد. این نام به معنای قصر کاشیکاری شده در زبان ترکی است. بر‌اساس کتیبه موجود در ایوان معروف کاشیکاری شده آن، سال ساخت بنا به ۸۷۷ هجری قمری باز‌می‌گردد که این زمان مربوط به دوره سلطان محمد فاتح اولین سلطان از مجموعه سلاطین عثمانی است که موفق به فتح استانبول و آزادسازی آن از دست مسیحیان امپراتوری بیزانس یا همان رم شرقی شد، بنابراین این بنا را جزو اولین بناهای ساخته شده در امپراتوری عثمانی بعد از فتح استانبول می‌توان به شمار آورد. بهجت اونسال در کتاب معماری اسلامی ترکی در دوره سلجوقی و عثمانی در وصف چینلی کوشک می‌نویسد: «چینلی کوشک، بنای سنگی دو طبقه با سنگ سفید است که در لابه‌لای سنگ‌ها ردیف‌هایی از آجر قرمزکار شده‌است. بخش پایینی نمای رو به خلیج (استانبول)، آجرکاری‌ها و نقوش تزئینی شبیه به طرح گلیم دارد.»
بهجت اونسال در ادامه، در وصف این بنا چنین می‌نویسد: «چینلی کوشک بر اساس طرحی که در آن یک ایوان در هر یک از چهار طرف محوطه مرکزی قرار گرفته، ساخته شده‌است. در هر گوشه بنا اتاقی با طاق‌های تزئینی گنبدی و نیم‌گنبدی قرار دارد. دیوار اتا‌ق‌های سمت ورودی، از درون، سه‌ضلعی و پنجره‌های دیوار‌های جانبی قناس هستند. اتاق‌های مشرف به باغ، مستطیل شکل و بزرگ‌ترند و روی هریک گنبدی قرار گرفته است.»
تاثیر معماری بیزانسی بر بنای چینلی کوشک غیر‌قابل کتمان و پنهان کردن است. پلان صلیبی شکل این بنا به صورت شاخصی یادآور پلان‌های کلیساها و مساجد عثمانی در دوره پایتختی بورسا در امپراتوری عثمانی است.به شکل غیرقابل انکاری تاثیر پلان مساجدی چون مسجد سبز بورسا که در دوره امپراتوری سلطان محمد چلبی، پدربزرگ سلطان محمد فاتح ساخته شده‌ و صنعتگران و هنرمندان ایرانی از تبریز در ساخت آن نقش داشته‌اند در آن قابل مشاهده‌است.پلانی که خود برگرفته از نقش صلیبی شکل معماری بیزانسی این منطقه به‌نظر می‌رسد نکته دیگری که در ساخت این بنای شاخص برجسته و قابل ذکر بوده این است که پوشش تزئینی ایوان اصلی این بنا که شامل نقوش مختلف کاشیکاری و کتیبه‌های متعدد ساده و پیچیده‌ و کاملا ایرانی است.
و باز هم این موضوع، مشارکت هنرمندان ایرانی در ساخت مسجد یشیل بورسا در تقریبا چهار دهه پیش از ساخت بنای چینلی کوشک را به یاد می‌آورد.مجموعه‌ای از هنرهای کاشیکاری، نقوش و رنگ‌های آبی لاجوردی و فیروزه‌ای و ترکیب پیچیده کتیبه‌ها به خط بنایی و ثلث و از همه مهم‌تر، زبان فارسی به‌کار رفته در کتیبه اصلی بنا که به شیوه مادر و فرزند نوشته شده‌است، فرهنگ، ادبیات و هنر ایرانی را همراه با ذوق و سلیقه عثمانی و پیرنگی از معماری بیزانسی همچون ارکستری بزرگ و چند لایه شما را به خود فرا می‌خواند.در دو کتیبه ثلث بسیار در هم تنیده ایوان چینلی کوشک با کمی دقت می‌توان مفردات فارسی و عربی را تشخیص داد.به همت دوست ارجمند و فاضل گرانمایه استاد عمادالدین شیخ الحکمایی که از کتیبه‌خوانان برجسته ایران امروز در مؤسسه باستان‌شناسی دانشگاه تهران هستند، از این کتیبه منحصر به‌فرد پانصد و چند‌ساله رمز‌گشایی صورت گرفته است. در کتیبه اصلی بنا که به‌عنوان کتیبه مادر شناخته می‌شود، این جملات شناسایی شده‌است: «بنیان معلا پایه این قصر فلک قدر که از فرط علو، دست در کمر جوزا زند و حصص ساحتش، بر اوج فرق فرقدان و سقف کیوانی اعلا شرف بخشد، مانند قبه زمردین ز آسمان زرین که به کتابه کواکب تزئین یابد و صحن پیروز زمین که به ازهار گوناگون و نقوش بوقلمون نزهت جای خلد برین گردد به فر عِزّ دولت خاقانی و یمن هِمَم سایه یزدانی به حکم (إن المبانی تحکى همه البانی) شرف اتمام یافت در اواخر ماه ربیع الآخر درتاریخ سنه سبع وسبعین وثمانمائه».
براساس این کتیبه همان‌طور که قبلا اشاره رفت ساخت آن به سال ۸۷۷ و دقیقا کنار ماه ربیع‌الاخر آن بازمی‌گردد.
در کتیبه فرزند که با رنگ و دانگ جداگانه‌ای نوشته شده‌است، با این ابیات مواجه هستیم: «ای درب(ت) پیشگاه خلد نعیم/ حرمت گشته محترم چو حریم/ ز لطافت هوای بقعه تو/ کادَ یحْیی الْعِظَامَ وَهِی رَمِیم/ از کرامت پیشگاهش قبله ارباب ملک/ وز سعادت، آستانش قبله گاه اهل دین/ مطلع خورشید رفعت، مشرق صبح مراد/ نور چشم آسمان و زینت روی زمین».
در قسمت زیرین طاق ایوان اصلی عبارت توکلی علی خالقی با هنرمندی تمام نقش بسته است، عبارات و کلمات علی، لا اله الا ا...، محمد رسول‌ا...،‌ جلال، ا... واکبر به خط ثلث و بنایی، در جای‌جای نقوش کاشیکاری‌های ایوان قائل شناسایی هستند.
تکنیک کاشیکاری معرق به کار رفته در بنای چینلی کوشک غالبا از رنگ سفید برای نوشتن کتیبه‌ها در زمینه‌های لاجوردی و فیروزه‌ای بهره‌مند است که جلوه خاصی به زیبایی‌های بصری آن بخشیده‌است.
گاد فری گودوین در کتاب تاریخ معماری عثمانی پیرامون این بنا می‌نویسد: «چینلی کوشک در میان بناهای استانبول، در رتبه نخست قرار دارد. این بنا یگانه و نخستین نمونه بازمانده از سنت معماری کهن ترک است که از طریق ایران، از  آسیای میانه به آناتولی رسیده‌است».
دقیقا مشخص نیست از چه زمانی کارکرد زندگی سلطنتی این بنا رخت بر بسته است اما در دوره معاصر با فرازونشیب‌های متعدد و مختلف این بنای زیبا و منحصر به‌فرد کارکرد موزه‌ای داشته است. به‌طوری که در دوره امروزین این بنا به‌عنوان موزه باستان‌شناسی استانبول مورد استفاده قرار می‌گیرد.